حضرت علی اکبر علیه السلام

على اکبر ، نخستین فرزند پسر امام حسین علیه السلام بود . علّت نامیده شدن او به «علىِ بزرگ تر» ، این بود که امام حسین علیه السلام به دلیل شدّت علاقه اى که به نام پدر بزرگوارش داشت ، نام سه فرزند پسرِ خود را «على» گذاشت . از این رو ، اوّلى به «علىِ بزرگ تر» و دومى به «علىِ میانه» و سومى به «علىِ کوچک تر» معروف شدند .

 بنا به نقلى ، على اکبر ، در یازدهم شعبان سال سى و سوم هجرى ، [۱] متولّد شد . [۲] کنیه او ابو الحسن ، و مادرش لیلى دختر ابو مُرّة بن عُروة بن مسعود ثَقَفى است .

 گفتنى است که مادر لیلى ، یعنى مادر بزرگ على اکبر ، میمونه دختر ابو سفیان بوده است و به همین جهت ، بر پایه گزارشى ، معاویه ، او را شایسته ترین فرد براى خلافت مى دانست و او را چنین توصیف کرد :

 شایسته ترین فرد براى این کار (خلافت) ، على بن الحسین بن على علیهماالسلام است . جدّش پیامبر خدا صلى الله علیه و آله است و دلیرى بنى هاشم ، سخاوت بنى امیّه و فخر ثقیف را دارد .

 البتّه این سخن معاویه ، در واقع ، یک موضعگیرى سیاسى ، به منظور نفى خلافت از خاندان رسالت است ، نه این که واقعا او خلافت را حقّ على اکبر مى دانسته است .

 همچنین پیشنهاد امان به على اکبر در جریان عاشورا را به خاطر انتسابش به ابوسفیان از جهت مادر ، مى توان یک حرکت سیاسى با هدف جدا کردن على اکبر از امام حسین علیه السلام ارزیابى کرد که با این پاسخ قاطع وى ، رو به رو شد :

 به خدا سوگند ، خویشاوندى پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ، براى مراعات کردن ، سزامندتر است! [۳]

 برخى گفته اند که ایشان ، از جدّ بزرگوارش امام على علیه السلام ، حدیث نقل کرده که ظاهرا اشتباه است .

 گفتنى است که شمارى از بزرگان ، مانند شیخ طوسى و شیخ مفید ، امام زین العابدین علیه السلام را بزرگ ترین فرزند امام حسین علیه السلام دانسته اند ؛ [۴] ولى این نظریّه ، خلاف رأى مشهور سیره نویسان و نَسَب شناسان است [۵] . محقّق شوشترى ، در ردّ این نظریّه ، با اشاره به سخن شیخ طوسى در این باره مى گوید :

 پیش از شیخ طوسى در الرجال ، شیخ مفید در الإرشاد است که این على (شهید کربلا) را به «اصغر» توصیف کرده است و احمد بن طاووس و علّامه حلّى هم از او پیروى کرده اند ؛ همچنین ، على بن طاووس و ابن داوود .

 مامقانى [۶] مى گوید : علّامه حلّى ، منکر این نظر الإرشاد در توصیف على به «اصغر» شده ؛ چرا که زبیر بن بکّار ، ابن قتیبه ، طبرى ، ابن ابى زهره ، دینورى و بَلاذُرى و مُزَنى و عمرى و ابو الفرج و مؤلّف الزواجر ، از اهل سنّت ، و ابن همّام ، مؤلّف الأنوار و ابو الفضل صابونى مؤلّف الفاخر ، از شیعیان ، او را به «اکبر» توصیف کرده اند .

 مى گویم : همین طور است نظر مُصعب بن زبیر در کتاب نسب قریش و ابو مخنف بنا بر روایت طبرى و مسعودى ؛ بلکه سیره نویسان ، در این ، اختلافى ندارند .

 من پیش از شیخ مفید ، جز على بن احمد کوفى مؤلّف الاستغاثة ، کسى را نمى شناسم که قائل به این نظر باشد و نظر کوفى هم اعتبارى ندارد ؛ چون نوشته اش مخدوش است ، همان گونه که در جاى خود ، آن را دانستى .

 ظاهر ، این است که آنچه باعث شده که شیخ مفید و شیخ طوسى ، این نظر را انتخاب کنند ، وجود خبر صحیحى است که در آن آمده که واجب است امام ، پسر بزرگ تر را جانشین خود قرار دهد . به همین جهت هم بود که جمعى در باره عبد اللّه اَفطَح ، به اشتباه افتاده اند ؛ زیرا او پسر بزرگِ امام صادق علیه السلام بود ؛ امّا مقصود خبر یاد شده ، این است که پسر بزرگ تر ، وقتى جانشین مى شود که ناتوانى و مشکلى نداشته باشد ؛ ولى عبد اللّه افطَح مشکل داشت ، همان گونه که شرط جانشینى پسر بزرگ تر ، مربوط به زمان مرگ پدر است ، و امام حسین علیه السلام در زمان شهادتش پسرى بزرگ تر از امام زین العابدین علیه السلام نداشت . بنا بر این ، کسى جز او نبود و مراد حدیث هم ، پسر بزرگ امام بودن است . پس این که علّامه حلّى ، خبر را با جانشین شدن امیر مؤمنان ، نقض کرده و گفته که ایشان ، پسر کوچک پدرش بوده ، نقض نابه جایى است ؛ چرا که پدر ایشان ، امام نبوده و به علاوه ، پدرش هم او را جانشین قرار نداده بود .

 امّا آنچه در الإقبال ، به نقل از مختصر المنتخب در زیارت هاى عاشورا آمده که : «و [سلام] بر پسر تو على اصغر که مصیبت او ، بر تو وارد شد» ، اشکالش این است که اوّلاً این زیارت ، منسوب به امام معصوم نیست و چه بسا که برخى علما آن را گفته باشند . ثانیا ظاهرا کلمه «اصغر» ، حاشیه اى بوده که از روى اجتهاد ، از نظر شیخ مفید و شیخ طوسى و ابن طاووس و علّامه حلّى گرفته شده و به متن ، افزوده شده است .

 ابو الفرج ، در مقاتل الطالبیّین خود ، نقل کرده که یزید به امام زین العابدین علیه السلام گفت : نامت چیست؟ ایشان به او پاسخ داد : «على» . یزید گفت : مگر على را خدا نکُشت؟ فرمود : «برادر بزرگ ترى به نام على داشتم که شما او را کُشتید» . این خبر را نسبُ قریش هم نقل کرده ؛ امّا به جاى یزید ، ابن زیاد آورده است .

 اگر چه در این که چه کسى على اکبر است ، اختلاف هست ، امّا در این ، اختلافى نیست که على اکبر و على اصغر ، دو اسم براى على اکبر و امام زین العابدین علیه السلام هستند و همین طور ، اختلافى نیست که نام کودک شیرخوار امام علیه السلام ، عبد اللّه بوده است . کمال الدین بن ابى طلحه ، از عالمان اهل سنّت ، حرف شگفتى زده که این على را «اکبر» ، امام زین العابدین علیه السلام را «على اوسط» و کودک شیرخوار را «على اصغر» معرّفى کرده است ، و همانند اوست ابن شهرآشوب شیعى در معرّفى کودک شیرخوار به «على اصغر» . او گفته است : «حسین علیه السلام یکّه و تنها ماند ، در حالى که على اصغر ، در دامانش بود» .

 همین طور ، مشهور است که : على اکبر ، اوّلین شهید اهل بیت بوده و طبرى و ابو الفرج ، به این مطلب ، تصریح کرده اند و در «زیارت ناحیه» هم آمده است . ابن شهرآشوب ، او را از بیستمین شهید اهل بیت ، دانسته است .

 در باره سنّ على اکبر در هنگام شهادت در کربلا ، اختلاف نظر وجود دارد و تا بیست و هشت سال هم گزارش شده است ؛ [۷] لیکن بنا بر نظریّه مشهور ـ که وى بزرگ تر از امام زین العابدین علیه السلام بوده است ـ و با عنایت به این که امام زین العابدین علیه السلام هنگام واقعه عاشورا ، بیست و سه سال داشته ، باید سنّ على اکبر ، بیش از این باشد و لذا گزارش هاى مبنى بر «ولادت وى در زمان خلافت عثمان» و ۲۵ ساله بودن وى در وقت شهادت» ، درباره سن ایشان ، واقع بینانه تر به نظر مى رسد .

على اکبر علیه السلام ، بزرگ‏ترین پسر امام حسین علیه السلام بود[۸] که از نظر صورت و سیرت و سخن گفتن ، به حدّى شبیه پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله بود که هر کس شوق دیدار پیامبر صلى اللَّه علیه و آله را داشت ، به او مى‏نگریست ، چنان که پدر بزرگوارش ، طبق نقلى ، هنگام رفتن وى به میدان نبرد ، فرمود :

 اللَّهُمَّ اشهَد عَلى‏ هؤُلاءِ القَومِ، فَقَد بَرَزَ إلَیهِم غُلامٌ أشبَهُ النّاسِ خَلقاً و خُلُقاً و مَنطِقاً بِرَسولِکَ مُحَمّدٍ صلى اللَّه علیه و آله ، کُنّا إذَا اشتَقنا إلى‏ وَجهِ رَسولِکَ نَظَرنا إلى‏ وَجهِهِ  .

 خداوندا ! گواه باش که جوانى براى جنگ با آنان مى‏رود که شبیه‏ترینِ مردم به پیامبرت از جهت صورت و سیرت و سخن گفتن است و ما هرگاه مشتاق دیدار پیامبر تو مى‏شدیم ، به او نگاه مى‏کردیم [۹] .

 على اکبر علیه السلام در واقعه عاشورا ، از ارکان سپاه امام علیه السلام به شمار مى‏رفت .[۱۰] تأکید او بر حق‏مدارى و دفاع از حق تا ایثار جان ، هنگام شنیدن خبر به شهادت رسیدن خود در مسیر کربلا از پدر بزرگوارش ،[۱۱] اذان گفتن براى اقامه جماعت به امامت حسین علیه السلام در جریان برخورد سپاه حُر با کاروان امام علیه السلام ،[۱۲] بر عهده گرفتن مسئولیت آب‏رسانى به خیمه‏ها در شب عاشورا[۱۳] و همچنین داوطلب شدن ایشان براى شهادت پیش از دیگر بنى‏هاشم ، بنا بر نقل مشهور ،[۱۴] از ویژگى‏هاى این فرزند برومند سیّد الشهدا علیه السلام است .

 در «زیارت ناحیه مقدّسه» ، خطاب به او آمده است :

 السَّلامُ عَلَیکَ یا أوَّلَ قَتیلٍ مِن نَسلِ خَیرِ سَلیلٍ مِن سُلالَةِ إبراهیمَ الخَلیلِ ، صَلَّى اللَّهُ عَلَیکَ وَ عَلى‏ أبیکَ ، إذ قالَ فیکَ : قَتَلَ اللَّهُ قَوماً قَتَلوکَ ، یا بُنَیَّ ما أجرَأَهُم عَلَى الرَّحمنِ وَ عَلَى انتِهاکِ حُرمَةِ الرَّسولِ ! عَلَى الدُّنیا بَعدَکَ العَفا ، کَأَنّی بِکَ بَینَ یَدَیهِ ماثِلاً ، وَ لِلکافِرینَ قائِلاً :

 

               

               

أنَا عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ بنِ عَلِیّ‏               نَحنُ وبَیتِ اللَّهِ أولى‏ بِالنَّبِیّ‏

أطعَنُکُم بِالرُّمحِ حَتّى‏ یَنثنَی‏                أضرِبُکُم بِالسَّیفِ أحمی عَن أبی‏

ضَرَبَ غُلامٍ هاشِمِیٍّ عَرَبِیّ‏                 وَاللَّهِ لا یَحکُمُ فینَا ابنُ الدَّعِیّ‏

 حَتّى‏ قَضَیتَ نَحبَکَ وَ لَقیتَ رَبَّکَ ، أشهَدُ أنَّکَ أولى‏ بِاللَّهِ وَ بِرَسولِهِ ، وَ أنَّکَ ابنُ رَسولِهِ ، وَ حُجَّتُهُ وَ أمینُهُ ، وَ ابنُ حُجَّتِهِ وَ أمینِهِ . حَکَمَ اللَّهُ عَلى‏ قاتِلِکَ مُرَّةَ بنِ مُنقِذِ بنِ النُّعمانِ العَبدِیِّ - لَعَنَهُ اللَّهُ وَ أخزاهُ - وَ مَن شَرِکَهُ فی قَتلِکَ ، وَ کانوا عَلَیکَ ظَهیراً ، أصلاهُمُ اللَّهُ جَهَنَّمَ وَ ساءَت مَصیراً ، وَ جَعَلَنَا اللَّهُ مِن مُلاقیکَ وَ مُرافِقیکَ ، وَ مُرافِقی جَدِّک وَ أبیکَ وَ عَمِّکَ وَ أخیکَ وَ اُمِّکَ المَظلومَةِ ، وَ أبرَأُ إلَى اللَّهِ مِن أعدائِکَ اُولِى الجُحودِ ، وَ السَّلامُ عَلَیکَ وَ رَحمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ [۱۵] .

 سلام بر تو ، اى نخستین کُشته از تبار بهترین بازمانده از نسلِ ابراهیم خلیل ![۱۶] درود خدا بر تو و بر پدرت ، آن گاه که در باره‏ات فرمود : «خدا ، بکُشد آن گروهى را که تو را کُشت . پسرم ! چه جرئتى بر خداى مهربان کردند ! و چه جسارتى در هتکِ حرمت پیامبر ! پس از تو ، خاک بر سرِ دنیا !» .

 گویى که من (زائر) ، در نزد تو هستم و تو (على اکبر علیه السلام) به کافران مى‏گویى :

 

               

               

من على ، پسر حسین بن على ام .                  به خانه خدا سوگند که ما به پیامبر صلى اللَّه علیه و آله ، نزدیک‏تریم .

با نیزه ، چنان بر شما خواهم زد که نوک آن ، کج شود                  و با شمشیر ، در حمایت از پدرم ، شما را مى‏زنم ؛

زدنِ جوان هاشمىِ عرب .                به خداوند سوگند ، پسر بى‏نسب (ابن زیاد) ، حق ندارد بر ما حکمرانى کند !

 تا عهدت را به انجام رساندى و پروردگارت را دیدار کردى . گواهى مى‏دهم که تو به خدا و پیامبر او ، نزدیک‏ترینى ، و پسرِ پیامبر خدا و حجّت و امین اویى ، و پسر حجّت خدا و پسرِ امین اویى . خداوند ، در باره قاتل تو ، مُرّة بن مُنقِذ بن نعمان عبدى - که لعنت و خوارى خدا بر او باد - و همدستانش در کُشتن تو ، داورى کند که علیه تو ، هم‏داستان بودند . خدا ، آنان را به جهنّم ، فرو افکنَد - که بد بازگشتگاهى است - و خداوند ، ما را از دیدار کنندگانِ تو و همراهانت و همراهان جدّ و پدر و عمو و برادر و مادر ستم‏دیده‏ات ،

 قرار دهد ! از دشمنانِ اهل انکار تو ، برائت مى‏جویم . سلام و نیز رحمت و برکات خدا بر تو باد !

 در «زیارت رجبیّه» هم از او یاد شده است.

 گفتنى است که در شمارى از منابع متأخّر ، مطالبى در ذکر مصائب على اکبر علیه السلام گزارش شده است که در منابع معتبر ، یافت نمى‏شود ؛ بلکه خلافِ واقع بودن بسیارى از آنها ، قطعى است ، مانند آنچه در معالى السبطین آمده که امام حسین علیه السلام ، وقتى دید که فرزند جوانش على اکبر به میدان جنگ مى‏رود ، به حال احتضار در آمد ![۱۷] یا این که عمّه‏ها و خواهران على اکبر ، از به میدان رفتن وى ، ممانعت کردند ! یا این که زینب علیها السلام قبل از رسیدن امام علیه السلام به بالین على اکبر ، خودش را روى جنازه او انداخت ؛ چون مى‏دانست که ایشان ، اگر فرزندش را کشته ببیند ، روح از بدنش مفارقت مى‏کند ![۱۸]

 

---

[۱] این نقل ، مربوط به مقتل الحسینِ مُقَرَّم است و در منابع کهن و معتبر ، یافت نشد .

[۲] در السرائر و مَقاتل الطالبیّین آمده است که در زمان خلافت عثمان به دنیا آمده است.

[۳] ر . ک : ج ۷ ص ۷ (بخش هشتم / فصل چهارم / على اکبر علیه السلام ) .

[۴] در سرّ السلسلة العلویة آمده است که : «اصحاب ما نمى پذیرند که کشته شده ، علىِ بزرگ تر باشد و این ، صحیح است» .

[۵] در لباب الأنساب آمده: «بیشتر علما ، بر این قول هستند که کشته شده در کربلا ، علىِ بزرگ تر (على اکبر) است» .

[۶] گفتنى است علّامه محمدتقى شوشترى ، کتاب خود قاموس الرجال را در نقد کتاب تنقیح المقال مامقانى ، نگاشته است .

[۷] گزارش هاى یاد شده ، به ترتیب سنّ مورد اشاره ، عبارت اند از : الف ـ «در زمان خلافت عثمان ، متولّد شد»؛ ب ـ «دو سالْ مانده به پایان خلافت عثمان ، متولّد شد»؛ ج ـ «در وقت شهادت ، ۲۵ ساله بود»؛ د ـ «در وقت شهادت ، دوازده ساله بود»؛ ه ـ «در وقت شهادت ، بیش از ده سال داشت» .

[۸] ر . ک : ج ۱ ص ۱۴۹ (بخش دوم / فصل ششم: فرزندان) .

[۹] ر .ک : ص ۱۶۵ ح ۱۰۰۱ .

[۱۰] ر . ک : ج ۱ ص ۷۳۵ (فصل یکم / دیدار امام علیه السلام و ابن سعد میان دو لشکر) .

[۱۱] ر . ک : ج ۱ ص ۶۹۸ (بخش چهارم / فصل هفتم / رؤیاى شهادت).

[۱۲] ر . ک : ج ۱ ص ۶۶۱ (بخش چهارم / فصل هفتم / بسته شدن راه بر امام علیه السلام توسّط حُر) .

[۱۳] ر . ک : ج ۱ ص ۷۸۹ (فصل یکم / آماده شدن براى نبرد) .

[۱۴] بنا به نقل غیر مشهور ، نخستین شهید از خاندان امام حسین علیه السلام ، عبد اللَّه بن مسلم بن عقیل بوده است (ر . ک : ص ۲۳۲ «فصل هشتم / عبد اللَّه بن مسلم بن عقیل») .

[۱۵] ر . ک : ص ۹۰۹ ح ۲۱۱۰ (زیارت دوم، به روایت الإقبال) .

[۱۶] در تاریخ الطبرى (ج ۵ ص ۴۴۶) آمده است: «نخستین کشته از خاندان ابو طالب، در روز عاشورا، علىِ اکبر، فرزند حسین علیه السلام بود» (ر.ک: ص ۱۵۷ ح ۹۹۶) .

[۱۷] معالى السبطین (ج ۱ ص ۲۵۴) ، این مطلب را از شیخ جعفر شوشترى نقل کرده است ؛ امّا در هیچ یک از آثار مرحوم شوشترى یافت نشد .

[۱۸] گفتنى است اصل زودتر آمدن زینب علیها السلام بر بالین على اکبر علیه السلام در برخى منابع معتبر آمده است و اشکال عمده ، در بیان علّتى غیرواقعى براى ماجراست . مؤلّف معالى السبطَین (ج ۱ ص ۲۵۴) مى‏گوید : زینب علیها السلام آمد تا امام علیه السلام از دنیا نرود !